पूरे विश्व में कितने ज्योतिर्लिंग है? - poore vishv mein kitane jyotirling hai?

पूरे विश्व में कितने ज्योतिर्लिंग है? - poore vishv mein kitane jyotirling hai?

द्वादश ज्योतिर्लिंग मंदिरों की स्थिति।

हिन्दू धर्म में पुराणों के अनुसार शिवजी जहाँ-जहाँ स्वयं प्रगट हुए उन बारह स्थानों पर स्थित शिवलिंगों को ज्योतिर्लिंगों के रूप में पूजा जाता है।[1] ये संख्या में १२ है। सौराष्ट्र प्रदेश (काठियावाड़) में श्रीसोमनाथ, श्रीशैल पर श्रीमल्लिकार्जुन, उज्जयिनी (उज्जैन) में श्रीमहाकाल, ॐकारेश्वर अथवा ममलेश्वर, परली में वैद्यनाथ, डाकिनी नामक स्थान में श्रीभीमशंकर, सेतुबंध पर श्री रामेश्वर, दारुकावन में श्रीनागेश्वर, वाराणसी (काशी) में श्री विश्वनाथ, गौतमी (गोदावरी) के तट पर श्री त्र्यम्बकेश्वर, हिमालय पर केदारखंड में श्रीकेदारनाथ और शिवालय में श्रीघृष्णेश्वर।[क] हिंदुओं में मान्यता है कि जो मनुष्य प्रतिदिन प्रात:काल और संध्या के समय इन बारह ज्योतिर्लिंगों का नाम लेता है, उसके सात जन्मों का किया हुआ पाप इन लिंगों के स्मरण मात्र से मिट जाता है।[2] प्रत्येक ज्योतिर्लिङ्ग का एक एक उपलिंग भी है जिनका वर्णन शिव महापुराण की कोटिरुद्र संहिता के प्रथम अध्याय से प्राप्त होता है [3]

स्थल

12 ज्योतिर्लिंगों के नाम शिव पुराण अनुसार (शतरुद्र संहिता, अध्याय 42/2-4) हैं।

क्रम. ज्योतिर्लिंग चित्र राज्य स्थिति वर्णन
1 सोमनाथ गुजरात प्रभास पाटन, सौराष्ट्र श्री सोमनाथ सौराष्ट्र, (गुजरात) के प्रभास क्षेत्र में विराजमान है। इस प्रसिद्ध मंदिर को अतीत में छह बार ध्वस्त एवम् निर्मित किया गया है। 1022 ई में इसकी समृद्धि को महमूद गजनवी के हमले से सार्वाधिक नुकसान पहुँचा था।
2 मल्लिकार्जुन
पूरे विश्व में कितने ज्योतिर्लिंग है? - poore vishv mein kitane jyotirling hai?
आंध्र प्रदेश कुर्नूल आन्ध्र प्रदेश प्रान्त के कृष्णा जिले में कृष्णा नदी के तटपर श्रीशैल पर्वत पर श्रीमल्लिकार्जुन विराजमान हैं। इसे दक्षिण का कैलाश कहते हैं।
3 महाकालेश्वर मध्य प्रदेश महाकाल, उज्जैन श्री महाकालेश्वर (मध्यप्रदेश) के मालवा क्षेत्र में क्षिप्रा नदी के तटपर पवित्र उज्जैन नगर में विराजमान है। उज्जैन को प्राचीनकाल में अवन्तिकापुरी कहते थे।
4 ॐकारेश्वर मध्य प्रदेश नर्मदा नदी में एक द्वीप पर मालवा क्षेत्र में श्रीॐकारेश्वर स्थान नर्मदा नदी के बीच स्थित द्वीप पर है। उज्जैन से खण्डवा जाने वाली रेलवे लाइन पर मोरटक्का नामक स्टेशन है, वहाँ से यह स्थान 10 मील दूर है। यहाँ ॐकारेश्वर और मामलेश्वर दो पृथक-पृथक लिंग हैं, परन्तु ये एक ही लिंग के दो स्वरूप हैं। श्रीॐकारेश्वर लिंग को स्वयम्भू समझा जाता है।
5 केदारनाथ
पूरे विश्व में कितने ज्योतिर्लिंग है? - poore vishv mein kitane jyotirling hai?
उत्तराखंड केदारनाथ श्री केदारनाथ हिमालय के केदार नामक श्रृंगपर स्थित हैं। शिखर के पूर्व की ओर अलकनन्दा के तट पर श्री बदरीनाथ अवस्थित हैं और पश्चिम में मन्दाकिनी के किनारे श्री केदारनाथ हैं। यह स्थान हरिद्वार से [[१५०|150॰] मील और ऋषिकेश से 132 मील दूर उत्तरांचल राज्य में है।
6 भीमाशंकर
पूरे विश्व में कितने ज्योतिर्लिंग है? - poore vishv mein kitane jyotirling hai?
महाराष्ट्र भीमाशंकर श्री भीमशंकर का स्थान मुंबई से पूर्व और पूना से उत्तर भीमा नदी के किनारे सह्याद्रि पर्वत पर है। यह स्थान नासिक से लगभग 120 मील दूर है। सह्याद्रि पर्वत के एक शिखर का नाम डाकिनी है। शिवपुराण की एक कथा के आधार पर भीमशंकर ज्योतिर्लिंग को असम के कामरूप जिले में गुवाहाटी के पास ब्रह्मपुर पहाड़ी पर स्थित बतलाया जाता है। कुछ लोग मानते हैं कि नैनीताल जिले के काशीपुर नामक स्थान में स्थित विशाल शिवमंदिर भीमशंकर का स्थान है।
7 काशी विश्वनाथ चित्र:Kashivishwnath.jpg उत्तर प्रदेश वाराणसी वाराणसी (उत्तर प्रदेश) स्थित काशी के श्रीविश्वनाथजी सबसे प्रमुख ज्योतिर्लिंगों में एक हैं। गंगा तट स्थित काशी विश्वनाथ शिवलिंग दर्शन हिन्दुओं के लिए सबसे पवित्र है।
8 त्र्यम्बकेश्वर
पूरे विश्व में कितने ज्योतिर्लिंग है? - poore vishv mein kitane jyotirling hai?
महाराष्ट्र त्र्यम्बकेश्वर, निकट नासिक श्री त्र्यम्बकेश्वर ज्योतिर्लिंग महाराष्ट्र प्रान्त के नासिक जिले में पंचवटी से 18 मील की दूरी पर ब्रह्मगिरि के निकट गोदावरी के किनारे है। इस स्थान पर पवित्र गोदावरी नदी का उद्गम भी है।
9 वैद्यनाथ
पूरे विश्व में कितने ज्योतिर्लिंग है? - poore vishv mein kitane jyotirling hai?
झारखंड देवघर महाराष्ट्र में पासे परभनी नामक जंक्शन है, वहाँ से परली तक एक ब्रांच लाइन गयी है, इस परली स्टेशन से थोड़ी दूर पर परली ग्राम के निकट श्रीवैद्यनाथ को भी ज्योतिर्लिंग माना जाता है। परम्परा और पौराणिक कथाओं से परळी स्थित श्रीवैद्यनाथ ज्योतिर्लिंग को ही प्रमाणिक मान्यता है।
10 नागेश्वर
पूरे विश्व में कितने ज्योतिर्लिंग है? - poore vishv mein kitane jyotirling hai?
गुजरात दारुकावन, द्वारका श्रीनागेश्वर ज्योतिर्लिंग बड़ौदा क्षेत्रांतर्गत गोमती द्वारका से ईशानकोण में बारह-तेरह मील की दूरी पर है। निजाम हैदराबाद राज्य के अन्तर्गत औढ़ा ग्राम में स्थित शिवलिंग को ही कोई-कोई नागेश्वर ज्योतिर्लिंग मानते हैं। कुछ लोगों के मत से अल्मोड़ा से 17 मील उत्तर-पूर्व में यागेश (जागेश्वर) शिवलिंग ही नागेश ज्योतिर्लिंग है।
11 रामेश्वर
पूरे विश्व में कितने ज्योतिर्लिंग है? - poore vishv mein kitane jyotirling hai?
तमिल नाडु रामेश्वरम श्रीरामेश्वर तीर्थ तमिलनाडु प्रान्त के रामनाड जिले में है। यहाँ लंका विजय के पश्चात भगवान श्रीराम ने अपने अराध्यदेव शंकर की पूजा की थी। ज्योतिर्लिंग को श्रीरामेश्वर या श्रीरामलिंगेश्वर के नाम से जाना जाता है।.[4]
12 घृष्णेश्वर
पूरे विश्व में कितने ज्योतिर्लिंग है? - poore vishv mein kitane jyotirling hai?
महाराष्ट्र निकट एलोरा, औरंगाबाद जिला श्रीघुश्मेश्वर (गिरीश्नेश्वर) ज्योतिर्लिंग को घुसृणेश्वर या घृष्णेश्वर भी कहते हैं। इनका स्थान महाराष्ट्र प्रान्त में दौलताबाद स्टेशन से बारह मील दूर बेरूल गाँव के पास है।

सन्दर्भ

  1. "बारह ज्योतिर्लिंग, एक यात्रा". संस्थान का आधिकारिक जालस्थल. मूल से 2 जून 2009 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि १३ मई २००९.
  2. जागरण पर Archived 2007-09-28 at the Wayback Machine। याहू जागरण पर
  3. https://essenceofastro.blogspot.com/2021/05/upalinga.html ज्योतिर्लिङ्ग के उपलिङ्ग
  4. For Rameshvara as one of the twelve "Pillars of Light", see: Chakravarti 1994, पृष्ठ 140.

टीका टिप्पणी

   क.    ^

सौराष्ट्रे सोमनाथं च श्रीशैले मल्लिकार्जुनम्। :उज्जयिन्यां महाकालमोंकारममलेश्वरम्॥1॥परल्यां वैद्यनाथं च डाकिन्यां भीमशंकरम्।:सेतुबन्धे तु रामेशं नागेशं दारुकावने॥2॥वाराणस्यां तु विश्वेशं त्र्यम्बकं गौतमीतटे।:हिमालये तु केदारं घृष्णेशं च शिवालये॥3॥एतानि ज्योतिर्लिंगानि सायं प्रात: पठेन्नर:।:सप्तजन्मकृतं पापं स्मरणेन विनश्यति॥4॥

स्रोत्र

  • द्वादश ज्योतिर्लिंग
  • द्वादशज्योतिर्लिंगानि (जागरण.कॉम पर)

इन्हें भी देखें

  • शिवलिंग
  • लिंगोद्भव
  • उपलिङ्ग

पूरी दुनिया में कितने ज्योतिर्लिंग है?

इन्हीं पवित्र शिवालयों में भोलेनाथ के 12 प्रसिद्ध ज्योतिर्लिंग भी हैं। इन ज्योतिर्लिंगों का महत्व सबसे अधिक है। धार्मिक मान्यताओं के मुताबिक, भोलेनाथ के 12 ज्योतिर्लिंगों में भगवान शिव ज्योति के रूप में स्वयं विराजमान हैं।

12 ज्योतिर्लिंग के नाम और कहाँ स्थित है?

देशभर में कहां-कहां पर हैं ये 12 ज्योतिर्लिंग यहां पढ़ें..
सोमनाथ ज्योतिर्लिंग, गुजरात ... .
मल्लिकार्जुन ज्योतिर्लिंग, आंध्र प्रदेश ... .
महाकालेश्वर ज्योतिर्लिंग, मध्य प्रदेश ... .
ओंकारेश्वर ज्योतिर्लिंग, मध्य प्रदेश ... .
केदारनाथ ज्योतिर्लिंग, उत्तराखंड ... .
भीमाशंकर ज्योतिर्लिंग, महाराष्ट्र ... .
विश्वनाथ ज्योतिर्लिंग, उत्तर प्रदेश.

भारत का पहला ज्योतिर्लिंग कौन सा है?

पहला स्थान: सोमनाथ यह ज्योतिर्लिंग गुजरात के काठियावाड़ में स्थापित है। दूसरा स्थान: श्री शैल मल्लिकार्जुन ज्योतिर्लिंग मद्रास में कृष्णा नदी के किनारे पर्वत पर स्थापित है। तीसरा स्थान: ये महाकाल उज्जैन के अवंति नगर में स्थापित महाकालेश्वर ज्योतिर्लिंग

१२ ज्योतिर्लिंग कौन कौन सी है?

Lord Shiva 12 Jyotirlinga : हिंदू धर्म में भगवान शिव (Lord Shiva) को मोक्ष के देवता के रूप में जाना जाता है. ... .
– सोमनाथ ज्योतिर्लिंग, गुजरात ... .
– मल्लिकार्जुन ज्योतिर्लिंग, आंध्रप्रदेश ... .
– महाकालेश्वर ज्योतिर्लिंग, उज्जैन ... .
– ओम्कारेश्वर ज्योतिर्लिंग,खंडवा ... .
– केदारनाथ ज्योतिर्लिंग, उत्तराखंड ... .
– भीमाशंकर ज्योतिर्लिंग, महाराष्ट्र.